Prof.Dr.Mustafa Öztürk'ün Kur'an'ı Kendi Tarihinden Okumak (Ankara Okulu: 2011) adlı kitabından kısaltılarak alınmıştır.

Cennet ve Cehennem Tasvirlerinde Yerel ve Tarihsel Motifler

Tarihin belli bir döneminde inen ve yine ilk olarak belli bir ilk muhatap kitlesine hitap eden Arapça Kur’an’ın daha iyi anlaşılabilmesi için, genelde o döneme özgü sosyo-kültürel yapının, özelde de vahyin inişine tanıklık eden Arapların pratik yaşam tecrübelerinin ve kendilerine özgü düşünce tarzlarının bilinmesi son derece önemlidir.  Çünkü Kur’an, bütün yönleriyle yedinci yüzyılın Arabistan coğrafyasındaki bir kabileye, yani Kureyş’e ait kültürü yansıtan bir dili kullanmakta ve gerek şehadet gerekse gayb alemine dair anlatmak istediklerinin tümünü bu dilin sınırlı imkânlan ile ifadelendirmeye çalışmaktadır.    

​

Esasen, insan-gayb ilişkisi bağlamında düşünüldüğünde, sonlu bir alandan örnekler sunmak veya benzetmeler yapmak suretiyle sonsuzun anlatılmaya çalışılması, zorunlu bir keyfiyettir. Çünkü, insanın aşkın boyutu ya da sonsuzluk alanını kavraması mümkün değildir. İşte bu imkânsızlıktan da söz konusu alanın ona bildiği şeylere benzetmeler ve örneklemeler yapılarak anlatılması zorunluluğu doğmaktadır. Nitekim, Kur’an da -bu zorunlu keyfiyetten ötürü-bizim açımızdan gayb kategorisinde yer alan gerçekleri, algı alanımıza giren nesnelerle somutlaştırmak suretiyle anlatmaya çalışmaktadır. Ünlü müfessir Zemahşeri (ö. 538/ 1143) Kur’an’ın bu anlatım tarzını, “Muttakilere söz verilen cennetin misali...” cümlesiyle başlayan Ra‘d suresi 35. ayetin tefsiri münasebetiyle, temsilen “ algılarımıza kapalı olan şeylerle tecrübe ettiklerimiz arasında benzerlik kurmak/nesneler dünyasından örnekler sunmak suretiyle anlatmak” şeklinde formüle etmiştir.

Gaybi alana ait gerçeklikleri, nesneler dünyasına ait örneklemelerle somutlaştırmayı, dolayısıyla tarihselleştirmeyi hedefleyen bu anlatım tarzında, ilk hitap çevresi sakinlerinin lügatçesini kullanmaktan, ilahi hitaba konu olan her şeyin o toplumun özellerinden ya da onların tecrübe dünyasına ait nesnelerden seçilmesinden daha doğal bir şey olmasa gerektir.

​

İşte bu doğallığın gereği olarak, Kur’an'ın cennet tasvirlerine ilişkin dil kurgusunu da büyük ölçüde ilk hitap çevresine özgü kültürel ve coğrafi yapıya özgü unsurlar domine etmiştir. O kadar ki, özellikle Rahman ve Vakı’a gibi, Mekke döneminde nazil olan bazı surelerde yer alan detaylı cennet tasvirlerinde bütünüyle tarihsel ve yerel unsurlar kullanılmış; cennetin dizaynında da öncelikle nüzul döneminde yaşayan bedevi ve şehirli Arapların beğeni, istek ve arzuları öncelenmiştir.

 

Derveze, bu öncelemenin gerekçesini, “Kuran’da, cennet ile ilgili ayetlerde anlatılan nimetler, lüks vasıtalar ve kişisel zevkleri anlatan pek çok niteleme, muhatap alınan kimseler, yani Hz. Peygamber’in çevresindekiler tarafından biliniyor olmayı gerektirmektedir" şeklinde izah etmiştir.

Kuranın “Cennet" Tasvirleri

​

Hûriler ve Cennette Cinsel Yaşam

Kur’an’ın, cennetteki huri temasını özellikle güzellik, çekicilik ve cinsellik gibi tamamen erkeklerin zevklerini okşayacak şekilde işlemesinin neden ve niçinlerini, öncelikle vahiy tarihini çevreleyen sosyo-kültürel yapının bünyesinde aramak gerektiği kanısındayız. 

​

Müteşabih alana ait ebedi mutluluk yaşantısına özendirmenin muhkem dilin verileriyle formüle edildiği bu takdimde, muhatabın hayatında çok önemli bir yer tutan kadın teması yine onları cezbedecek bir kadın portresi çizilmek suretiyle işlenmiştir.

​

Kur’an’ın tamamen yerel ve tarihsel şartlarla, daha doğrusu nüzul dönemindeki kültürel yapıya özgü kadın ve cinsellik telafisiyle örtüşür şekilde sunduğu cezbedici cinsel özellikleri ön plandaki bu yerel huri tiplemesi, doğal olarak ilk dönem Arap Müslümanların muhayyilesinde cennetin çok zengin cinsel hazların yaşanacağı bir mekân olarak algılanmasına yol açmıştır.

​

Cennetteki Bitkiler ve Yiyecekler

Cennetteki ağaçlar ve cennetliklerin beslenme rejiminde önemli bir yer tuttuğu anlaşılan meyveler de hemen bütünüyle mahalli nitelikli olup evrensel bir mahiyete sahip değildir. Sözgelimi, Vakı’a suresi 28. ayette yer alan ve meallerde “düzgün-dikensiz kiraz ağacı” şeklinde çevrilen sidr, Arabistan kirazı da denilen meşhur nabk ağacının diğer ismidir. 

​

Klasik tefsirlerdeki bilgilerden anlaşıldığına göre, aynı surenin 29. ayetinde geçen talhin mendüd (meyveleri salkım saçak muz ağacı) ifadesindeki talh ağacı da yine nüzul dönemindeki Arapların beğenileri göz önüne alınarak cennet ağaçlan arasına dahil edilmiştir. 

​

Bu bağlamda müfessir Kurtubi de ‘sidr’ ve ‘talh' ağacının isminin özellikle anılmasının nedenini, “Kureyş talh ve sidr ağacının gerek gölgesini ve gerekse yeşilliğini çok seviyorlardı. Bu yüzden ilahı hitapta kendilerine beğendikleri şeylerin sözü verilmiştir” şeklinde izah etmiştir.      

​

Kur'an'ın cennet tasvirlerinde sık sık meyvelerden söz edilmekle birlikte, özellikle hurma ve nara atıfta bulunulmuştur. Bazı müfessirler, bu iki meyvenin adının özellikle zikredilmesini, diğer meyvelerden üstün oluşlarına bağlamışlardır. Bu, tamamıyla ön kabule mebni bir yorumdur. Zira, “hangi meyve daha güzeldir” sorusuna verilecek cevabın göreceli olduğunu söylemeye hacet yoktur. Kanaatimizce burada da yerel unsur ön plana çıkarılmıştır. Nitekim bu durum, Kurtubi tarafından şöyle dile getirilmiştir:

“Allah bu iki meyveyi özellikle andı; zira o dönemin Arapları nezdinde hurma ve narın ifade ettiği önem, buğdayın bugün bizim için arz ettiği öneme eşdeğerdi. Çünkü, onların yiyecek maddeleri genellikle hurma, meyveleri de nar idi."

​

Cennetteki Nehirler ve İçecekler

Kanaatimizce, cennetin yeşil bir bitki örtüsü ve sık ağaçlarla kaplı bir mekân anlamına gelmesi ve bu mekânın otuzu aşkın ayette “zeminlerinden ırmaklar akan cennetler” şeklinde tasvir edilmesi de büyük ölçüde nüzul ortamındaki iklim ve coğrafi şartlarla ilgilidir. Meseleye bu açıdan bakıldığında, cennetle ilgili bu tasvirin de esas itibariyle tarihsel ve yerel karakterli olduğunu rahatlıkla söylemek mümkündür. Kurtubi şöyle demektedir:

Araplar sıcak çöl ikliminde yaşayan bir toplum oldukları için, ülkelerinde nehirler hemen hemen yok gibidir. Suya ancak (kuyuya salınan) kovalarla ulaşma imkânları vardır. İşte bu yüzden, dünyadaki durumlarının aksine cennette kendilerine son derece bol su sözü verilmiş ve yine onlara ağaçlar, gölgeler, sular ve nehirler gibi, dünyadaki bildik mesire yerlerine özgü motiflerin tasviri yapılmıştır. Keza, “bol meyveler” ifadesiyle de memleketlerindeki meyve kıtlığının aksine “cennette çok meyveler var" denilmek istenmiştir. 

​

Bu noktada, Razi'nin, “yüksekten akan sular/şelaleler” ifadesine yönelik izahı da anılmaya değer niteliktedir:

“Ma-i mesküb, ‘çok (su)’ anlamındadır. Çünkü su, Araplar nezdinde çok değerli bir şey olup gereksiz yere sarf edilmez. Aksine muhafaza edilir ve içilir. Binaenaleyh, onlar nimetlerden söz ederlerken, suyun bol oluşunu da zikrederler ve bu bolluğu suyun yukarıdan aşağıya dökülmesi ile dile getirirler.” 

​

Kuşkusuz, Kur’an’ın cennetteki içeceklere atfetmiş olduğu temiz, baş ağrıtmayan ve akla halel getirmeyen gibi vasıflar, bilahare yasaklanacak olan alkollü içkinin mü’minin pratik yaşantısında yer almaması gereken bir şey olduğuna dair ilk göndermelerdir. Bunun en somut örneği, “Onlara cennette bir kâseden içirilir ki bu şarabın kanşımında zencefil vardır"61 mealindeki ayette geçen ‘zencebil’ (zencefil) kelimesidir. Klasik tefsirlerde zencefilin içkiye katılan bir madde olduğu belirtilmiştir. Mesela Razi bu konuda şöyle demiştir: “Araplar, içecekleri şeylere zencefil katmayı severlerdi. Çünkü bu madde, içeceğe bir tür acılık verirdi. Hal böyle olunca Allah da cennet içeceğini bu şekilde niteledi."

​

Bu bağlamda Kurtubi’nin ifadesi de oldukça manidardır:

“Araplar içkiye kanştınlan zencefili severlerdi. Arlah da onlann bildikleri ve beğendikleri bir şeyle kendilerine hitap ederek adeta şöyle demek istedi: Eğer iman ederseniz dünyada sevdiğiniz bu şeyin aynısı size ahirette de verilecektir."

​

Kur’an’ın Her Döneme Hitap Eden Cennet Tasvirleri

Kur’an’da, yerel ve tarihsel karakterli cennet tasvirlerinin yanında her çağa hitap eden tasvirler de mevcuttur. Nitekim bir ayette cennet, “Allah mü’min erkeklerle mü’min kadınlara içlerinde ebedi kalacakları, zeminlerinden ırmaklar akan cennetler, adn bahçelerinde güzel meskenler vaad etti. Allah rızası ise hepsinden daha üstündür. İşte en büyük saadet de budur" şeklinde anlatılmıştır. Buna göre, en büyük mutluluk Allah’ın rızasıdır. 

​

Cennet, Zuhruf suresi 71. ayette de “Gönüllerin özleyeceği, gözlerin hoşlanacağı her şey orada mevcuttur...” şeklinde tarif edilmiştir. Cevzi’nin ifadesiyle Allah cennetteki nimetleri bu iki vasıf altında hülasa etmiştir: Birincisi, canların çektiği; ikincisi de gözün görmekten hoşlandığı her şey...

 

Bu nitelemenin bir başka varyantı, Fussilet suresi 30-2. ayetlerde meleklerin dilinden şöyle aktarılmıştır: “Biz dünya hayatında da ahiret hayatında da sizin dostlarınızız. Canlarınız ne isterse, gönlünüz ne dilerse burada sizin için hazırdır. Bütün bunlar, bağışlayıcı ve esirgeyici Allah’ın bir ikramıdır."

​

Secde suresinde ise, “Yaptıklarına karşılık olarak, onlar için ne mutluluklar saklandığını bilemezler” şeklinde bir beyanda bulunulmuştur.

​

Kutsi hadis olarak değerlendirilen bir rivayette de şöyle denilmiştir:

“Ben salih kullarım için hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın duymadığı ve hiçbir insan zihninin tasavvur edemeyeceği mutluluklar hazırladım."     

   

Sonuç ve Değerlendirme

Bütün bu Kur’ani ve nebevi beyanlardan ortaya çıkan sonuç şudur: Cennet, aklın kuşatması mümkün olmayan bir sonsuz mutluluk yurdudur. Ancak bundan, gnostik öğretilerdeki, insan nefsinin şu an içinde bulunduğu süfli alemden asli mekânı olan ulvi aleme yükselişinde ifadesini bulan salt soyut manevi hazlardan ibaret bir yaşantı formunu sembolize eden bir cennetten söz ettiğimiz şeklinde bir sonuç çıkarılmamalıdır. Bilakis, Kur’an’ın tasvirlerinden de açıkça anlaşıldığı gibi, cennette cismani hazlardan ve maddi nimetlerden istifadeye mebni bir yaşamın olacağı aşikâr gözükmektedir. Mamafih, bu hazlar ve nimetler, Kur'an’ın örneklerdekileriyle sınırlı değildir. Zira, başından beri tekrar tekrar vurgulandığı üzere, Kur’an’ın özellikle Mekki surelerde betimlediği cennet, tamamen nüzul sürecindeki ilk muhatapların zevklerine göre dizayn edilmiştir. Buna karşın, cenneti, arzulanan her şeye sahip olunan bir yer şeklinde betimleyen ayetler çerçevesinde düşündüğümüzde, bunun zirvesinde Allah’ın rıza ve hoşnutluğunun yer aldığı sonsuz nimetlere mahal teşkil eden bir ebedi mutluluk yurdu olduğunu rahatlıkla söylememiz mümkündür.

​

Mamafih, Müslümanların zihinlerindeki egemen tasavvurun, Kur’an’daki her lafzın her çağa hitap ettiği şeklindeki bir ön kabul üzerine bina edilmiş olmasından dolayı, söz konusu tikel cennet tasvirlerinin aslında yerel ve tarihsel tasvirler olduğunu söylemenin, geleneksel anlayış nezdinde hiçbir şekilde hüsn-i kabul görmeyeceği aşikardır. 

​

Kur'an'ın Cehennem ve Azap Terminolojisi

Kur’an’ın yetmiş yedi ayetinde geçen cehennem kelimesi, bu ayetlerin tümünde herhangi bir sözlük anlamı taşımaktan ziyade azabı hak edenlerin iskân mahalli olarak tasvir edilmiştir.

​

Cehennemle ilgili ayetlerde geçen isim ve sıfatların kahir ekseriyeti, ateş ve bu ateşin yakıcılığını ifade etmektedir. 

​

Azaba gelince; bu kelimenin semantik örgüsünde ‘şiddetli acı verme, işkence ve eziyet gibi anlamlar mevcuttur. Genellikle ilahi emirlere karşı gelenlere verilen cezanın adını ifade eder. 

Kur’an’daki tasvirlerden anlaşıldığına göre uhrevi azap salt ateşten ibaret olmayacak; azap görenler ise ateşe bağışıklık kazanmanın neticesinde sükûn bulup rutinleşen bir yaşantı sürmeyeceklerdir.   

​

Hiç şüphesiz, ateşe atılıp yakılmak istisnasız tüm insanlar için çok korkunç bir azaptır. Tabiatıyla bu tür bir azap Kur’an’ın ilk muhatapları için ne kadar ürkütücü ise, dünyanın bugünkü sakinleri için de aynı oranda ürkütücüdür. 

​

İbn Kuteybe (ö.889), Kur'an’da cehennemliklerin yiyecekleri arasında sayılan dari' (Gaşiye 6) kelimesine yönelik izahlarını şu cümleyle noktalamıştır:

“Allah bize kendi katındaki gaybiyatı, bu dünyada algıladığımız nesneler üzerinden anlatmaktadır. [Ancak) isimler aynı, manalar farklıdır.”

​

Evet, mana ve mahiyet farklıdır; ancak cehennemdeki azap hakkında bir fikir edinmek de mümkündür. Zira, cehennem ve azap tasvirlerinde kullanılan bazı motifler, nesneler dünyasından seçilmiştir. Bunların öz nitelikleri bizce meçhul olmakla birlikte, görüngüleri vahyin nazil olduğu coğrafyada mevcuttur. Örneğin, zakkum, Saffat suresi 64-68 ve Duhan suresi 43-46. ayetlerdeki tasvirlere göre cehennemin dibinde bitip yetişen bir ağaç olup tomurcuklan adeta şeytanın başlan gibidir. Arap dilinde yemek, yutmak ve bir şeyi nahoş şekilde yemek gibi anlamlar içeren zakkumun bir ağaç türü olarak Araplar nezdinde bilinip bilinmediği konusu tartışmalı olmakla birlikte, klasik tefsirlerdeki kayıtlar bu ağacın Arap Yarımadası’nda veya en azından Ortadoğu muhitinde bilindiğini ifade eden görüşün daha kuvvetli olduğunu göstermektedir. Basra dil ekolüne mensup Kutrub (ö. 821)’a göre zakkum, Sina Yarımadası’ndan Arabistan’ın batı ve güney kesimine uzanan dar bir kıyı ovası konumundaki Tihame bölgesinde yetişen, meyvesi acı bir ağaç türüdür. Zakkumun sert, pis kokulu ve meyveleri ‘şeytanların başları’ diye anılan bir çöl ağacı olduğu veya öldürücü zehiri olan tüm ağaçların müştereken zakkum diye isimlendirildiği de ifade edilmiştir.   

   

Dari de gerçekte bir çöl bitkisidir. Gaşiye suresi 6. ayette geçen ve “ne açlığı giderir ve ne de besin değeri vardır” şeklinde tavsif edilen dari, Hicaz bölgesinde yetişen dikenli bir bitki türüdür. Son derece pis bir kokusu ve öldürücü zehiri olduğu belirtilen bu bitki yiyeceklerin en kötüsü ve en berbatı olarak nitelenmiştir.