top of page

Osmanlı'dan Cumhuriyete Ramazanın Değişimi

François Georgeon'un "Ä°stanbul'da Ramazan" (Ä°ÅŸ Bankası:2018) adlı kitabından kısaltılarak alınmıştır.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Cumhuriyet devrinde çok farklı bir durumla karşılaşırız: 30’lu yıllarda Direklerarası önemini kaybetse de yerini baÅŸka hiçbir mahalleye bırakmaz; kentin merkezi artık Ä°stanbul’da deÄŸil AvrupalılaÅŸmış BeyoÄŸlu’ndadır, baÅŸka deyiÅŸle Ramazan etkinliklerinin sığınmasına imkân vermeyecek kadar Batılı, kozmopolit bir yerdedir. Bundan böyle oruç tutulan bu aya özgü bir mekân yoktur, Ramazan “iÅŸin merkezinde” deÄŸildir artık. SözcüÄŸün düz ve mecazi anlamlarıyla çevre alanlara doÄŸru gittiÄŸimizde, Ramazan’ın kutlanmaya devam edildiÄŸini ama artık bölük pörçük bir mekânda, evlerin, ailelerin kendi mekânında yaÅŸandığını görürüz. BaÅŸka deyiÅŸle 18. yüzyılın sonunda Ramazan meydanlar, caddeler, gezinti yerleri gibi kamusal alanları büyük ölçüde kullanıyordu, 19. yüzyılda bu eÄŸilim daha da hızlandı ama cumhuriyet devriyle birlikte kamusal alanlardan çekilmeye baÅŸladı. Ramazan merkezden çevreye, umumiden hususiye doÄŸru geri çekildi.

​

Ancak “merkezi” terimi sosyolojik bir anlam da taşıyabilir: Osmanlı devrinde müslüman toplumun merkezi deÄŸerleri; hakkaniyet, cömertlik, misafirperverlik, hayırseverlik vb. gibi deÄŸerler Ramazan’da olanca gücüyle kendini gösteriyordu. Modern Türkiye’nin yöneticileri bu deÄŸerleri deÄŸil ama bireycilik, akıl, ilerleme deÄŸerlerini öne çıkardılar. Eski Ramazanların hediye ekonomisi, yeniden dağıtım iÅŸlevi, yerini piyasa ekonomisine yönelen bir sistem ve anlayışa bıraktı.

​

Ramazan Ä°stanbul’daki toplumsal zamanı yapılandırıyordu, mevsimler boyunca yer deÄŸiÅŸtirdiÄŸi için yaÅŸanılan zamanın bölümlenmesinde de merkezi yere sahipti, öncesi ve sonrasıyla zamanda bir nirengi noktasıydı. Cumhuriyet Türkiye’sinde zaman kavrayışı da deÄŸiÅŸir, dönüÅŸü beklemek deÄŸildir artık, geleceÄŸe atılmaktır, ilerleme umududur. Kemalist devrimin ÅŸiarlarından biri olan inkılâpçılığın anlamı da budur. “Yinelenen bir devrimi” taşıyan Ramazan zamanının karşısına, artık modernliÄŸin ve “kesintisiz devrimin” zamanı dikilir.

​

Cumhuriyet tarafından gerçekleÅŸtirilen radikal reformların Ä°stanbul’da Ramazan’ın yaÅŸanmasını dolaylı olarak etkilediÄŸini görürüz. Ülkenin baÅŸkentinin Ankara’ya aktarılmasıyla beraber, Ä°stanbul imparatorluk zamanında yerine getirilen (Topkapı Sarayı’ndaki kutsal emanetlerin ziyaret edilmesi, bayram tebriÄŸi merasimi gibi yüzyıllardır uygulanan) siyasal amaçlı bütün âdetlerin ortadan kalktığını gördü. Cumhuriyetle birlikte oruç tutmayı engelleyecek tedbirler alınmadığı gibi, bayram kutlaması aleyhinde propaganda da yapılmadı; tam tersine Åžeker Bayramı resmi bir tatil günü, resmi bir bayram olarak kabul edildi. Ramazanların kamusal alandan neredeyse yok olup gitmesi Kemalizmin din iÅŸlerini, özellikle de “gösteriÅŸ yapmadan”, aile içinde kutlanması gereken bayramı hususi yaÅŸamın alanında, “kendi köÅŸesinde” bırakma iradesiydi. Kemalist yönetim aleni oruç ihlalini cezalandırmadı, milli bayramlar, özel günler, partileri temel alarak toplumu hareketlendirmek gibi, siyasal yaÅŸamın modernleÅŸmesine baÄŸlı olup geleneksel âdetlere rakip olabilecek yeni kolektif âdetler uygulamaya koydu.

​

Âdetlere duyulan ilgi azaldıysa, bunda peÅŸ peÅŸe yaÅŸanan savaÅŸların da payı vardı. Sadece Osmanlı seçkinlerinin BatılılaÅŸmasını iÅŸaret etmek, fazla basite kaçmak olacaktır. Pozitivizmin ve maddeciliÄŸin inkâr edilmez etkisi, büyük ölçüde iç kaynaklı bir talebe cevap veriyordu.

​

Ramazan kendini uyarlama ve direnme becerisiyle nitelenebilecek bir ritüeldir. Bunda birçok etkenin hesaba katılması gerekir. En baÅŸta aileyi ilgilendiren bir merasimdir; küçük ya da geniÅŸ aile hiç deÄŸilse oruç bozmak üzere sofrada bir araya gelir. Ä°ftara eÅŸlik eden ÅŸenlik ÅŸu ya da bu nedenle kamusal alanı kapsayamazsa, elinde en azından bu özel yaÅŸam ve ev alanına iliÅŸkin boyut kalır; en basit anlatımına indirgendiÄŸinde dahi ritüelin daha fazla küçülemeyecek bir çekirdeÄŸi var gibidir.

ModernÄ°stanbul1-1.jpg
bottom of page