Tarihselcilik: Eleştiriler

Recep Demir'in Kur'an Tefsirinde Tarihselci Yöntem (Hikmetevi: 2013) adlı kitabından kısaltılarak alınmıştır.

 

Tarihselcilerin Görüşleri

Kur’an’ın tarihselliğiyle kastedilen şey, onun içerdiği bilgilerin özellikle bazı hükümlerin geçiciliği veya değişkenliği midir; yoksa tarihin belirli bir döneminde belirli bir mekânda indirilmiş olan bir metnin anlaşılması için, o metni indiği tarihsel bağlama yerleştirerek anlama ve yorumlama şekli midir? 

​

Kur’an’ın tarihselliği tartışmalarının Kuran tasavvuruyla sıkı bir bağlantısı vardır. Bu bağlantı Kur’an’ın nasıl bir kitap olduğu gerçeğiyle oldukça alakalıdır. Bu tartışmalarda Kur’an’ın mahiyetiyle ilgili şöyle bir betimleme yapılmaktadır:

“Kur’an'ın ilahiyat ahlak ve hukuk görüşleri nazil olduğu ortamı oluşturan olaylar zincirine paralel olarak vahyedilmiştir. Dolayısıyla da sorular ve cevaplar, çözüm tarzı ve sunuluşu, üslup ve yaklaşım, hep o toplumun izlerini taşımaktadır, o toplumun soru(n)larına çözümler sunmaktadır.”

​

Buradan anlaşıldığı kadarıyla Kur’an zamandan ve mekândan ve orada yaşayan insanların kültürlerinden soyut ifadeler olmayıp belirli somut durumlara cevap teşkil eden İlahi sözler mecmuasıdır.

​

Yine Kur’an öncelikli olarak nazil olduğu dönemin insanlarını muhatap almış ve öncelikli olarak o dönemin sorunlarına cevap vermiştir. Bu yaklaşıma göre Kuranın nüzul çağından sonraki insanları doğrudan muhatap aldığı ve onların sorunlarına doğrudan cevaplar verdiği anlayışı doğru değildir. Yani bugünün insanları bizler, Kur’an’ın doğrudan değil, dolaylı muhataplarıyız. Kur’an’ı bugün bize iniyormuşçasına okuyamayız. Bu çerçevede Kur’an, kendi tarihsel ortamı içinde Hz. Peygamber’in siretine paralel bir şekilde okunmalı ve ilahi iradenin öncelikle o dönemdeki insanlara ne söylediği anlaşılmalı ve daha sonra bizden ne istediğine geçilmelidir. Bu ifadelerden şu tespiti yapabiliriz. Kur’an’ın tarihselliği veya Kurana tarihselci yöntemle yaklaşmak denildiğinde öncelikle kastedilen, bu metnin içeriğinin ancak nazil olduğu tarihsel bağlama yerleştirerek doğru bir şekilde anlaşılacağı hususudur.

​

Buraya kadar verdiğimiz bilgiler Kuranın tarihselliğinin veya tarihselci yöntemin birinci aşamasını oluşturmaktadır. İkinci aşama ise, tarihin belirli bir döneminde belirli bir mekânda vücut bulan bu metni var olduğu tarihi ve sosyal bağlamda anladıktan sonra günümüze taşıma ve aktarma aşamasına sıra gelmektedir. Elbette burada doğal olarak, nüzul dönemi sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik durumuyla günümüz ortamı arasında kıyaslamalar yapılarak aradaki farklılıklara dikkat çekilmektedir. Bu ikinci aşamada mana günümüze taşınırken Kur’an’ın lafzi/ literal anlamı olduğu gibi alınmayacak, ayetlerin maksatları ve gayeleri dikkate alınarak icabında farklı hükümler benimsenebilecektir. Kısaca bu aşamada Kur’an’ın hükümleri günün gereklilikleri ve İslam’ın özü dikkate alınarak değişebilecektir. Bizim tespitlerimize göre Kur’an’ın tarihselliği veya tarihselci yöntem/ yaklaşım denildiğinde kastedilen bu iki aşamadan oluşan yöntem ve yaklaşımdır.

​

Tarihselci yöntemi bu şekilde kabaca ortaya koyduktan sonra, bu yöntemi savunanların böyle bir yönteme niçin başvurduklarına ve bu yöntemi onlara göre haklı ve gerekli kılan argümanlara göz atalım.

​

Tarihselci yönelişi önerenler, Kuranın öngördüğü bazı hükümlerin çağdaş toplumun değer yargılarıyla örtüşmediği veya en azından öngördüğü bazı kuralların çağdaş problemlere çözüm getiremediği iddialarını geçersiz kılmak için Kur’an’ı yeni bir anlayış ve yöntemle ele alıp okumak ve onu yaşanan bir kitap haline getirmenin kaçınılmaz olduğu kanaatindedirler. Zira Kur’an’ın klasik okuma biçimlerinden hiçbiri bugün Müslümanların içinde bulunduğu acıklı duruma düşmesine engel olamamıştır. Geçmişin Kuranı okuma ve anlama biçimi, onları ilgilendiren bir husustur ve bizim için de bağlayıcı bir yönü de yoktur. Bizim görevimiz, çağımız insanına Kuranı, anladığı dilden anlatmak ve onun problemlerine Kurandan çözümler üretebilmektir. Böyle yapılmadığı takdirde insanlar, Kur’an’dan uzaklaşmakta ve Kur’ansız bir hayatı tercih etmektedir.

​

Kuranın tarihsel bir metin olduğu ve bu metne tarihselci bir yöntemle yaklaşılması gerektiğine dair şu hususlar argüman olarak ileri sürülmektedir.

​

Kur’an’ın tarihselliği meselesi genellikle onun mahiyeti/oluşumuyla irtibatlı olarak ele alınmaktadır. Nassın içeriğinin oluşumunda nüzul dönemi muhataplarının konumları, zihni yapısı, onların kültürel seviyeleriyle örf ve adetlerinin ve hatta yaşadıkları coğrafi şartların etkili olduğu öne sürülmektedir. Ve buradan, Kuran, o coğrafyada ve o koşullarda inmeyip başka bir mekânda ve ortamda inseydi bambaşka bir kimliğe sahip olacağı neticesine varılmaktadır. Kısaca, Kur’an’ın oluşumunda olgular oldukça önemli bir konumdadır. Bu durum, “Kuran, Allah’ın Hz. Muhammed aracılığıyla yeryüzüne son sözlü müdahalesinin mümkün formlarından yalnızca birisi olup, onun bir meseleye temas etmesini gerektiren şey, o olayın önemliliğinden değil, ya Hz. Peygamber’in bizzat kendisinin ya da vahyin ilk muhataplarının ihtiyacı olduğundandır” ifadeleriyle dile getirilmektedir. 

​

Tarihselciler, tikel-tarihsel dini nassların evrensel olduğunu kabul etmenin, vahyin nüzulünden sonraki bütün bireylerin ve toplumların tarihselliğini dikkate almama anlamına geleceğini ifade ederler. Çünkü, derler, bu anlayış belli bir tarihi döneme ait hükümleri farklı olmalarına rağmen bütün zamanlara taşımakta ve onları bütün toplumlara dayatmaktadır. 

​

Değişim

Tarihselcilik tartışmalarında sosyal değişmenin önemle üzerinde durulduğunu belirtmiştik. Tarihi sadece sosyal değişimle açıklamak, insan ve toplumun değişmez gerçeklerini göz ardı etmek demektir. Çünkü insanlığın hayatında değişen şeyler olduğu kadar, kalıcı ve sürekli olan şeyler de vardır. Değişim olgusunun yanında toplumların var olmalarını mümkün kılan, toplumun idamesini sağlayan süreklilik olgusu da görülmelidir.

​

Bilim ve teknolojide olduğu gibi sosyal değişmeyi de ileriye doğru tek yönlü bir çizgi olarak algılamak ve böylece tarihte yaşanmış olguların bir daha asla yaşanmayacağını iddia etmek pek tutarlı gözükmemektedir. Kişiler ve mekân değişse bile benzeri olayların yaşandığı tarihen sabittir. Mesela, tefecilik, hırsızlık, zina gibi olayları ele aldığımızda, onların ilkel veya modern şekillerinden, ferdi veya kurumlaşmış şekillerinden söz edebiliriz. Ancak onları tefecilik, hırsızlık ve zina olarak tanımamızı sağlayan sabit unsurlar, zaman içerisinde değişik şekiller alsa bile asli unsurlar değişmemektedir. Ve dolayısıyla zamana ve şartlara uygun olarak şekli değişmeler göstermelerine rağmen Allah’ın onlar hakkında koyduğu temel değer hükmü değişmemektedir.

​

İnsanın tarihine bakıldığında, onun temel güdülerinde değişmenin olmadığı da gözlemlenebilir. İnsanın hayata olan sevgisi ve hırsı değişmediği gibi, karşı cinse olan eğiliminde, mal mülk edinmeye olan rağbetinde de değişen bir şey yoktur.    İnsanın diğer insanlarla bir araya gelip topluluk oluşturmaya ve neslini devam ettirmeye yönelik arzusunda değişen bir şey olmadığı gibi, evreni tanımaya, hayatını kolaylaştırmak ve tahakküm etmek için evrenin enerjisini kendi hizmetine sokmaya olan yeteneği, isteği ve çabası da değişmiş gözükmemektedir.  Yeryüzünde her gün yaşanan terör olayları ve katliamlar, nefsinin kötü arzularına mağlup olan insanoğlunun bozgunculuğundan ve kan dökücülüğünden değişen bir şey olmadığını gösteren bir kanıt değil midir?