Prof. Dr.Mehmet Paçacı'nın Kur'an ve Ben Ne Kadar Tarihseliz (Anakara Okulu: 2016) adlı kitabından kısaltılarak alınmıştır.

Müslümanlar Arasında Bir İç Tartışma

Vahiy geleneği boyunca değişik dönemlerde gelen Allah’ın elçileri, değişik tarihî şartlar ve durumlar İçinde aynı mesajı anlattılar. Ancak onların şeriatları ayrılık gösterdi. Bunun sebebi değişik tarihî şartlar içinde olmalarıydı. Dinde değişmeden aynı kalan neydi, dinde rasullerin içinde bulundukları şartlara göre değişen neydi? Değişen tarihî şartlar içinde dinin ne kadarı değişebilir, nelerin değişmeden kalması gerekmektedir? Bu soruların cevaplan bugün bir varlık mücadelesi veren ve bunda mutlaka başarılı olmanın yollarını aramakta olan Müslümanların, müminlerin açıklığa kavuşturmaları gereken önemli konulardan birisi durumuna gelmiştir. 

​

Bu aslında Kur’an’a inanan kişiler, ‘Müslümanlar' arasındaki bir tartışmadır; yoksa genel olarak müsteşriklerin kabul ettiği gibi “Kur’an’ın hiçbir şekilde bugüne bir şey söylemediğini iddia etmek tartışmayı farklı bir zemine taşıyabilir ancak.” Diğer taraftan Müslüman tarihselcilerin hümanist-pozitivist Batı düşüncesini esas aldıkları ve dolayısıyla İslam'ı bu temel doğrultusunda yorumladıkları iddiası ise amacını aşan bir iddia olur. Onların Batılı disiplinlerden ve bakış açılarından etkilendikleri doğrudur. Ancak onlar Müslümanlara has bu ciddi sorunu, aynı yaklaşımı benimsemeyen diğerleriyle paylaşmaktadırlar. Kaldı ki son iki yüzyılda İslam dünyasında bu çerçevede Batılı düşünceden şu ya da bu şekilde etkilenmeyen ilmi, fikrî, siyasi vb. bir tutumdan söz etmek neredeyse imkân dışıdır. Moderniteden sonra Müslümanların artık post-modernitenin etkisinde kaldıklarım biliyoruz. Ancak asıl tartışma konumuza dönecek olursak şu gerçekle karşılaşıyoruz: O da etkilendikleri nasıl bir bakış açısı olursa olsun söz konusu ettiğimiz zeminde tartışanların Kur'an’ın düne, bugüne ve geleceğe hitap etme yetkisi olduğunu kabul etmeleridir. Tartışmanın özünde ise Kur'an'ın müdahalesinin bütün zamanlar için nasıl gerçekleşeceği meselesi vardır.

​

Şimdi birbirlerinin karşısına yerleşen evrensel diyebileceğimiz yaklaşım ile tarihselci yaklaşımın çatıştığı noktalara ve her iki yaklaşımın birbirlerine yönelttikleri eleştirilere göz atalım:

 

Tarihselcilere göre tikel -tarihsel dinî hükümlerin (nas) evrensel olduğu esasına dayanan görüş, vahyin inişinden sonraki bütün bireylerin ve nesillerin tarihselliğini dikkatten kaçırma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Çünkü bu görüş belli bir tarihi döneme ait hükümleri farklılıklarına rağmen bütün zamanlara taşımakta ve onları bütün toplumlara dayatmaktadır. Burada ayrıca Kur’an’ın temel ilkelerinin tarihsel hükümler adına ihmal ve ihlal edilmesi kaygısı da yeterince kendisini hissettirmektedir. 

 

Buna karşın diğer taraf, bu hükümlerin tarihin belli bir dönemine kapatılamayacağını, zira onların bütün zamanlara hitap ettiğini ve tarihselciliğin bizi getireceği noktanın, Kur'an'ı indiği dönemin tarihselliğine hapsetmek olacağını söylemektedirler. Tarihselci yaklaşım Kur'an'ın indiği tarihsel ortama o kadar önem atfetmektedir ki, bu bizi Kur’an’ın otoritesini o dönem ile sınırlamaya kadar götürmektedir.

 

Tarihselciler ise buna şu cevabı veriyorlar: Kur’an’ın indiği tarihsel dönemi öğrenmemiz bizim ondaki evrensel ilkeleri daha doğru anlamamızı sağladığı içindir; yoksa bu yöneliş Kur’an’ın o dönemle sınırlanması amacını taşımaktadır. Kur’an’ın mesajının diğer zamanlara taşınması da ancak onun tümel ilkelerinin yeni tarihselliklere uygulanmasıyla gerçekleşebilir.

 

Tarihsel tikel unsurları evrensel kabul eden evrenselciler ise Kur’an’daki tümel ilkelerin, tarihsel tikel unsurlar aleyhine bu denli vurgulanmasından rahatsız olmaktadır. Çünkü onlara göre Kur’an ve İslam sadece birkaç tümel evrensel ilkeye indirgenmekte, bunun dışında hemen hiçbir sınır çizilmemekte ve İslam bir belirsizliğe ve indi çıkarımların kucağına itilmektedir.

​

Bu farklı görüşler arasında, İslam’ın siyasi kültürel egemenliği bağlamında da bir tartışma sürüp gitmektedir.

 

Tarihselcilere göre İslam’ın Batı medeniyeti karşısında bugün kaldığı zor durumun sebebi İslam'ın evrensel İlkelerinin tarihsel zarflarında hapsedilmeleri ve kullanılamaz hale getirilmeleridir. Onlara göre, hantallaşan ve ortaya çıkan yeni problemlere cevap veremeyen bir medeniyeti harekete geçirmek ve yeniden işler hale getirmek için tarihsel yaklaşım gereklidir.

 

Diğer tarafın görüşüne göre ise aslında ortada Kur’an’ın uygulanabilirliği bakımından bir problem yoktur. Kur’an elimizde durmaktadır ve uygulanmayı beklemektedir. Kur’an her çağa hitap etmektedir ve dolayısıyla uygulanabilir durumdadır. Öyleyse vakit kaybetmeden uygulamaya geçilerek başta Müslümanlar olmak üzere bütün insanlığın kurtuluşu sağlanmalıdır.

​

İki görüş arasındaki gerilim kısaca bu şekilde özetlenebilir kanısındayız. Ancak hemen görüleceği üzere, bu tartışma Müslüman düşünce tarihinin bir iç meselesi şeklinde sürmektedir. Müslüman tarihselcilerin, hümanist, rasyonalist bir yaklaşımla Kur’an’ın inanç ve ahlak ilkelerinin yerine tamamıyla seküler bir akıl koyduklarının iddia edilmesi haksız ve yanlış bir gayret olarak değerlendirilmelidir. Çünkü bu gayret değişik imalarıyla sorunu karmaşık bir hale getirmekten başka bir işe yaramamaktadır.

 

Kur’an’ın tarihsel bakış açısıyla yeniden ele alınması geleneğimizde yeni bir akıl-nakil tartışması çıkarmış görünmektedir. Tartışma bu boyutuyla bizim hiç de yabancı olmadığımız bir karaktere sahiptir. Tarihselciliği benimseyenler, İnsanın İslam’ın kaynaklarını (Kur’an, Sünnet) anlama sürecine daha çok ve daha etkin girmesini ve böylece onu yaşadığı yeni durumlara uygulamasını öngörmekle, İslam medeniyetini tekrar işlevsel hale getirmeye çalıştıklarım belirtmektedirler. Buradaki kalkış noktası Allah'ın vahyini beşer bir elçi vasıtasıyla gönderdiği, Arapça konuşan bir topluma tarihin belli bir kesitinde, zaman ve mekâna yani tarihe müdahalede bulunarak insani şartlar içinde konuştuğu ve Kur’an’ı, yani Kelamını tenzil buyurduğudur. Bu bakımdan O’nun Kelamını anlarken ve bu anlamı kendi durumlarımıza taşırken bu tarihi ve beşeri şartları göz önüne almak gerekliliği bulunmaktadır. Oysa karşı taraf insanın bu denli öne çıkarılmasıyla insanın ve aklının vahyin önüne konacağı kaygısındadır. Başka bir deyişle tartışma beşerî çevrenin ne kadar geniş olabileceği ve beşerî unsura ne kadar güvenilebileceği tartışmasıdır. Bu noktada, söz konusu tartışmanın gelenek içerisinde zaten sürüp gelen bir tarihi olduğunu hatırlamak gerekmektedir.

 

Tartışma esasen bir metot tartışmasıdır. Dolayısıyla Kur'an'ın tarihselliği tartışması, aslında sanıldığı gibi ithal ve patolojik bir eksende değil, bize ait bir eksende Hanefî, Malikî-Şaffi, Hanbeli ya da reyci-hadisçi tartışması ekseninde sürmektedir.

​